Η Νίσυρος, είναι περισσότερο γνωστή στους γεωλόγους και στους φυσιολάτρες για το εντυπωσιακό της ηφαίστειο, που συνεχίζει να δηλώνει την παρουσία του με δραματικό τρόπο, αναδύοντας ατμούς και αέρια. Λίγοι όμως γνωρίζουν τη σημαντική ιστορική της διαδρομή, τη χλοερή της ύπαιθρο και την αρχιτεκτονική των τεσσάρων πανέμορφων αιωνόβιων οικισμών της, που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από άλλα ονομαστά πολίσματα του Αρχιπελάγους. Η περιορισμένη φήμη της Νισύρου πιθανόν να οφείλεται στο μικρό της μέγεθος και στην απομονωμένη γεωγραφική της θέση, στον μαζικό ξενιτεμό των κατοίκων της στα μεταπολεμικά χρόνια, στην απουσία φυσικών πηγών πόσιμου νερού, που εμπόδισε την ανάπτυξη μεγάλης κλίμακας τουρισμού, καθώς και στις συχνές δονήσεις της γης της, απόρροια της ηφαιστειογενούς της φύσης. Κι όμως, αυτά τα αντίξοα χαρακτηριστικά της στάθηκαν κρυφή ευλογία για τη Νίσυρο, που αναδύεται μπροστά στα μάτια μας ωραία και ανέγγιχτη, αν και έχει υπομείνει τις χειρότερες δοκιμασίες και συμφορές του 20ου αιώνα. Η γοητεία των παραδοσιακών οικισμών της διατηρήθηκε, κατά κύριο λόγο, επειδή, μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον, ήταν δύσκολο να μεταφερθούν στο νησί μοντέρνα κατασκευαστικά υλικά. Αλλά και επειδή συνεχώς αυξάνονταν οι εμπλεκόμενοι στην κατασκευαστική διαδικασία, ντόπιοι και ξένοι, που συνειδητοποιούσαν τα καταστροφικά αποτελέσματα που είχε η υιοθέτηση της «κατεστημένης» μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην πολεοδομία και τη γενικότερη οικιστική αισθητική.
Οι οικισμοί είναι κτισμένοι με κατεύθυνση την ανατολή για προστασία από τον δυτικό άνεμο. Γενική αρχή είναι η εξοικονόμηση του χώρου. «Σπίτι όσο να χωρείς, για να έχης χωράφι όσο να θωρής», λέει η νισυρική παροιμία. Οι δρόμοι, μικροί, λιθόστρωτοι, καμπυλωτοί και βαθμιδωτοί, ακολουθούν το έδαφος. Κάπου δημιουργούν μικρά η μεγάλα πλατώματα για κουβέντα η ξεκούραση. Καταλήγουν πάντα στην πλατεία. Στον Εμπορειό, η πλατεία είναι κλειστή, αγκαλιασμένη από τα σπίτια και την εκκλησία, στα Νικία είναι ελλειπτική, ενώ στο Μαντράκι έχει ρυμοτομηθεί από τους Ιταλούς.
Οι πλατείες είναι άδειες συνήθως στο κέντρο, με την εκκλησία και το καφενείο στην άκρη, προκαλούν και προσκαλούν ντόπιους και περαστικούς να απλώσουν τις καρέκλες, να στήσουν χορό, να σταθούν, να μιλήσουν για πολιτική όπως στην αρχαία αγορά, ν’ ανταλλάξουν απόψεις ή αγαθά. Φιλοξενεί τις συχνές γιορτές και τα πανηγύρια, με ενσωματωμένη την εκκλησία στην άκρη, μπλέκοντας το ιερό με το δημόσιο. Παρόλο που μέλημα των ανθρώπων στο κτίσιμο των οικισμών ήταν η απλότητα, η λειτουργία και απλώς η κάλυψη αναγκών τους, το αποτέλεσμα είναι πολύπλοκο, γλυπτικό και υψηλής αισθητικής αξίας. Ασυμμετρία λόγω του εδάφους, συμμετρία όπου είναι μπορετό, οι οικισμοί δένουν απόλυτα με το περιβάλλον. Κυρίως σχετίζονται με τη γη, αλλά και τον ουρανό και τη θάλασσα. Το μυαλό, το σώμα και οι αισθήσεις συνεργάζονται συνέχεια καθώς αναγκάζονται να προσαρμόζονται διαρκώς σ’ έναν αέναο χορό μέσα στο χώρο.
Σε μια απλή βόλτα διαισθάνεσαι τα ίχνη του χρόνου αποτυπωμένα στον οικισμό την έντονη φυσιογνωμία, τον ιστορικό πλούτο, που βιώνεται στο ασυνείδητο, κι έτσι επανασυνδέεσαι με την ιστορία. Γιατί δεν αρκεί να δημιουργεί κανείς όμορφες πόλεις αλλά και να τις επισκέπτεται ποιητικά.
Το νισύρικο σπίτι είναι δίπατο. Δεν διαφέρει πολύ το ένα από το άλλο. Είναι η καμινάδα, η υδρορροή, τα σκαλοπάτια, τα παράθυρα, τα χρώματα στα ιδιαίτερα ξύλινα μπαλκόνια που θα το διαφοροποιήσουν. Στο ισόγειο, το κατώι, εκτός από το μαγείρεμα, προορίζεται για ύφανση, ζύμωμα, φούρνισμα και αποθήκευση. Στον πάνω όροφο, η σάλα και η κάμαρη. Ενδιαφέρουσα είναι μια ξύλινη εξέδρα που χρησιμεύει για ύπνο (μόνη), ενώ από κάτω δημιουργείται αποθηκευτικός χώρος. Κρεμαστά πτυχωτά κεντήματα απομονώνουν αυτό το ιδιότυπο κρεβάτι. Η αυλή πολλές φορές βοτσαλόστρωτη είναι πίσω από το σπίτι, ενώ στον Εμπορειό άσκεπης, εσωτερική σε κεντρικό σημείο του α’ ορόφου, παραπέμπει στο αίθριο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας.
